Առաքյալը վեպում հիմնականում ռեալիստորեն պատկերելով իրականությունը, Մուրացանը փաստորեն հերքել է <<Խորհրդավոր միանձնուհի>> ռոմանտիկական վեպում տասներեք տարի առաջ արտահայտած իր գաղափարները: Մուրացանը գյուղում գործելու առաքելությունը դնում է նյութական կարիքից ազատ բուրժուական ինտելիգենցիայի վրա. բայց միաժաման իբրև ռեալիստ ցույց է տալիս, որ դա անհնար է, այդ ինտելիգենցիան ընդունակ չէ նման անձնազոհության: Պեդանտի անուն հանած Պետրոս Կամսարյանը, ի զարմանս բոլորի, ուսանողական հավաքույթում հայտնում է, թե ինքը ավարտական քննություններից հետո, պետք է գնա գյուղում գործելու` հատկացնելով այդ նպատակին նաև հարուստ ծնողներից իրեն հասանելիք ժառանգությունը: Նա Մուրացանի հետ միասին այն կարծիքին է, թե գյուղացու ծանր դրության պատճառը նրա <<տգետ և անուսում>> լինելն է: Գյուղացիները կարող են ազատվել կյանքի դառնություններից և հասնել երջանիկ դրության, եթե <<խելոք գլուխները մտածեն նրանց մասին և կարող ձեռքերն աջակցեն նրանց աշխատության>>: Ինքը ունի կարող ձեռքեր և խելոք գլուխ, ուրեմն պետք է գնա գյուղ գործելու:
Մոսկվայից հայրենիք վերադառնալու ճանապարհին Կամասարյանը կազմում է իր գործունեության ծրագիրը` գյուղական հասրակության իրավունքների պաշտպանություն, լուսավորության գործի հիմնադրություն և գյուղացու տնտեսական դրության բարվոքում: Կամսարյանին այնքան է հրապուրում <<մեծ գործի>> իր ծրագիրը, որ սկսում է փայփայել առաքյալի փառք ու հռչակ ստանալու հույսը:
Առաջին փորձությունը տեղի է ունենում տանը, ծնողների մոտ: Վերջիններիս զարմացնում է, որ իրենց Պետոն փոխանակ դատարաններում <<ժամերով>> ճառեր ասելու և դրա համար հազարներ ստանալու, մտածում է <<կոռների>> ու նրանց հոտած գյուղերի մասին: Իբրև նոր գայթակղություն Պետրոսի մայրը հիշեցնում է գեղեցկուհի Ադելինայի և նրա 40.000 ռուբլի օժիտի մասին: Թուլակամ Կամսարյանը տատանվում է և միայն նոթերի տետրը ձեռքն առնելով ու իր կազմած ծրագիրը կարդալով է կարողանում դիմանալ այդ գայթակղությանը: Այնուհետև Մուրացանը երգիծանքով է նկարագրում նրա ճանապարհի պատրաստությունները: Հայ գյուղում գործելու համար նա վերցնում է որսի հրացան, հունգարական թամբ, հեռադիտակ, կողմնացույց, գյուղացիների համար որսի շների տեսակների և որսորդության ու գինեգործության մասին ռուսերեն լեզվով գրված ձեռնարկներ: Պարզ է, որ Կամսարյանը չգիտե` ուր է գնում և ինչու:
Նա չգիտե հայ գյուղի ու գյուղացու մասին գրեթե ոչինչ: Մուրացանն ասում է, որ նա կարդացել է <<Վերք Հայաստանի>> գիրքը, բայց այդ էլ չի երևում: Այսպես, օրինակ` <<Կամսարյանը>> չխոսկան կանանց տեսնելով, նրանց համրի տեղ է դնում: Գյուղում գործել ուխտած այդ երիտասարդը չի կարող տանել իր հետ միասին կառքում նստած տիրացու Մոսի քրտինքի հոտը:
Չիբուխլու հասած րոպեից նրան տիրում է կանխահաս վհատությունը` թե անհնար է գործել այդ գյուղ կոչված <<ավերանոցում>>: Մի պահ նրա մեջ կռվում են գաղափարական և անձնասիրության <<ես>>-երը և հաղթանակը մնում է անձնասիրության <<ես>>-ին: Մի փոքր ավելի գյուղական կյանքին ծանոթանալուց հետո, երբ, առանց վախենալու նրա իրավաբան լինելուց, լվերը ծծում են նրա արյունը, իսկ <<անիծուկ կովը>> յուր բառաչով խանգարում է <<աղի>> երազը Բորժոմի և Ադելինայի մասին, Կամսարյանը փախչում է գյուղից, ծրագրերով լցված նոթի տետրը գետը նետելով: Մուրացանը գերադասել է լռել Կամսարյանի փախուստին նախորդած հոգեկան ապրումների մասին, <<որպեսզի, եթե երբևիցե նման ոգևորությամբ վառվին ուրիշ երիտասարդներ, նրանց անծանոթ մնա առաջին ոգևորվողի հուսահատ տրտունջը>>:
Չիբուխլվում քնած ժամանակ Բորժոմ երազող Կամսարյանը վերջապես Բորժոմումն է: Այդտեղ նա իրեն զգում է ինչպես ձուկը ջրում և զարմանում գյուղում գործելու իր <<հիմար>> ցանկության վրա: Նա փայլուն կավալեր է, պարերի աննման դիրիժոր. <<լավ է վայելել, քան թո մտածել>>,- վճռում է Կամսարյանը և նշանվում գեղեցիկ Ադելինայի հետ: <<Իսկ Չիբուխլուն… Սևանը,- հարցնում է Մուրացանը և ինքն էլ պատասխանում,-Նրանք դարձյալ մնացին իրենց տեղն անշարժ, անփոփոխ, ինչպես հարազատ մասունք անփոփոխելի հավիտենականության…>>:
Մուրացանը չհանգեց այն եզրակացության, թե նախառևոլյուցիոն գյուղը կարելի էր փրկել միայն ռևոլյուցայի միջոցով: Նա այն միամիտ և սխալ կարծիքն ուներ, թե առանձին անհատները, եթե ցանկանան, կարող են գյուղացու դրությունը բարվոքել: <<Առաքյալ>>-ում Սայու և Խոջայի միջադեպով Մուրացանը ցանկանում է ասել, թե Կամսարյանը շնորհք ունի, կարող է գյուղում գործել, բայց չի ցանկանում: Դա ցավ է պատճառում հեղինակին:
<<Առաքյալը>> վեպում ևս նկատելի է նարոդնիկական հայացքների ազդեցություն` ինտելիգենցիայի դեպի գյուղ գնալը, անհատի դերի գերագնահատումը, գյուղը քաղաքից պատնեշելու, քաղաքին հակադրելու տենդենցը:
<<Առաքյալ>>-ում հիմնականում հաղթանակեց Մուրացանի ռեալիզմը, Չիբուխլուի պատկերում, ինչպես արևը մի կաթիլ ջրում, արտացոլված է անսահման կարիքի ու հետամնացության մեջ գտնվող հայ գյուղի պատկերը:
Վեպում Մուրացանը կերտել է բազմաթիվ տիպեր: Պետրոս Կամսարյանը կերտել է բազմաթիվ տիպեր: Պետրոս Կամսարյանը, նրա մայրը, Մոսին, Սային, Խոջան, Պետին, տեր Վանին ունեն ռեալիստական նկարագրեր: <<Առաքյալ>>-ում և <<Նոյի ագռավ>>ում Մուրացանը հաջող կերպով է օգտագործել ժողովրդական ասացվածքները, առակներն ու բարբառները:
Հայկական թվային գրադարան 